مجله امنیت بین الملل
پیاپی 14 (اسفند 1398)

پذیرش این مسئله که در جهان امروز، مخاطرات بین المللی از مرزهای طبیعی کشورها می گذرند و به شیوه ای جهان گستر تمامی جوامع را درگیر می کنند، نشانگر نوعی بلوغ سیاسی در تمامی بازیگران بین المللی است. سیاسی شدن مسایل اقتصادی، اهمیت فزاینده آلودگی زیست محیطی و خطرهای آن برای جوامع، با تاثیر بر روابط بین الملل، آسیب پذیری دولت ها و جوامع را در برابر حوادث و جریان هایی نشان می دهد که در قلمرو دیگر کشورها رخ می دهند. در این فضا، شاخصه اصلی نظام بین الملل، پیچیدگی، روابط متعدد و متداخل، کشاکش و همکاری است. ویروس کووید-19 یکی از پدیده هایی است که به گفته رییس سازمان بهداشت جهانی «هیچ کشوری نباید تصور کند از آن مصون است. این تصور نه فقط اشتباه است، بلکه جبران ناپذیر خواهد بود. این ویروس به مرزهای بین المللی احترام نمی گذارد». این پدیده فرامرزی پس از ظهور، با به چالش کشیدن تمامی بازیگران بین الملل، همه را ناگزیر کرده است به همکاری و همگرایی هایی برای مهار بحران روی آورند. با توجه به این نکات، پدیده کرونا را باید موضوعی درنظر گرفت که سرریز آن در فضای به هم وابستگی بین المللی موجب خسارت دیگر کشورها نیز خواهد شد. درعین حال، ساختار نظام بین الملل وظیفه و تکلیفی را بر دوش چین و نیز سازمان های بین المللی و دیگر کشورها در مبارزه با این تهدید فرامرزی و فراملی قرار داده است. چین درصدد تغییر چهره بین المللی خود، از بازیگری امنیتی و مخل نظم موجود، به بازیگری اقتصادی  امنیتی و معترض به نظم موجود بین المللی، اما معتقد به الزامات آن است؛ درنتیجه، مایل است چنین رویدادهایی کمترین اثر را بر روابط بین المللی این کشور بگذارند و بیش ازهمه، در سطح بین المللی، گذر از این بحران منفعت آن را تامین کند. در سطح بین المللی، با توجه به جایگاه چین در اقتصاد بین المللی و وابستگی متقابل بسیاری از کشورها به آن، ضمن سرریز این وابستگی به دیگر حوزه ها و اثر متقابل بر اقتصاد تمامی کشورهای بین المللی، بحران کرونا موضوعی است که به همکاری و همگرایی بین المللی نیاز دارد. درحال حاضر، زیر چتر حمایتی سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی، کشورها می کوشند بیشترین کمک و اقدام را درراستای کاهش آثار مخرب این پدیده انجام دهند. رویکرد آمریکا تاکنون برخلاف ژاپن که تلاشش برای رفع بحران بوده است، بیشتر بر چین هراسی و استفاده ابزاری از این بحران برای رقابت با چین و تعریف خود به عنوان ابرقدرت خوب بوده است. درمقابل، کشورهای حامی چندجانبه گرایی، به ویژه هم پیمانان آمریکا در اروپا، از رویکردی عملگرایانه برای تمرکز بر منافع ملی خود و کمک رسانی به رفع این بحران بین المللی استفاده کرده اند.

متعاقب سوانح، حوادث و وقایع بین المللی، حقوق بین الملل حاکم بر موضوع و طبیعتا نقاط تاریک یا خاکستری آن بیشتر در کانون توجه و تامل قرار می گیرد. شیوع ویروس کرونا در کشورهای مختلف نیز از آن دسته موضوعاتی است که ممکن است این پرسش تلخ و گزنده را مطرح کند که آیا حقوق بین الملل قادر هست با تشکیلات و ساختار نسبتا مفصل و فراگیر خود، با توجه به تورم هنجاری قواعد و مقررات درهم تنیده بین المللی در زمینه بهداشت جهانی و با اتکا به لزوم تبعیت دولت ها و سازمانی بین المللی از هنجارهای بین المللی، به مقابله با ویروس کرونا برود. پاسخ به این پرسش مستلزم ورود به بنیادهای سازنده حقوق بین الملل، غایت، هدف و امکانات و ظرفیت های آن است و موضوع بحث حاضر نیست. بااین حال، این نوشتار درصدد است که از رهگذر تبیین تعهدات دولت ها در صحنه بین المللی در مقابل شیوع بیمارهایی که به ویژه از منظر سازمان بهداشت جهانی با عنوان دغدغه ای جهانی و وضعیت اضطراری مورد شناسایی قرار می گیرند، به جایگاه اصل حسن نیت و همکاری در پیشبرد دغدغه های جهانی تاکید کند؛ اصولی که حقوق بین الملل معاصر، بی آن محکوم به زوال است. با این اوصاف، حقوق بین الملل چه راهکارهایی را در مقابله با رخدادهایی همچون کرونا که سلامت عمومی را به مخاطره می افکنند، فراروی دولت ها قرار می دهد؟ بی تردید، آنجا که زیست جمعی جامعه بین المللی به یکدیگر گره می خورد، تفاوتی میان دولت های شمال و جنوب متصور نیست. کرونا به همان میزان که می تواند تهدیدی برای شهروندان کشورهای درحال توسعه باشد، ممکن است سلامت و حق حیات مردم کشورهای توسعه یافته را نیز به نحو جدی به مخاطره افکند. در چنین وضعیت هایی، پایبندی به تعهدات اخلاقی دولت ها در جامعه بین المللی بیش از تعهدات حقوقی شان خودنمایی می کند. شفافیت در ارایه آمارهای علمی و مستند از وضعیت شیوع بیماری، نه تنها زمینه ای را برای اعتماد شهروندان به حکومت فراهم می کند، به احترام جامعه بین المللی و رعایت سلامت عمومی در سطح جهانی می انجامد. نباید از یاد برد که شیوع بیماری به ویژه بیماری های عفونی می تواند به تبعات نامطلوب اجتماعی و آثار ناگوار ناشی از بیم و یاس عمومی در جامعه بینجامد. دولت می تواند با فرهنگ سازی و آموزش صحیح، پیوسته و مستمر، به ویژه آگاهی رسانی به موقع به شهروندان، آموزش کودکان، سالخوردگان و اقشار مختلف جامعه از حقوق و تکالیفشان درصورت بروز چنین رویدادهای ناگواری تبعات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن را به حداقل ممکن تقلیل دهد. و درنهایت، چنین به نظر می رسد که فقط از رهگذر توجه دولت ها به منافع عالی جامعه بین المللی، احترام به حق حیات مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر، تکریم اصل حسن نیت در روابط بین المللی به عنوان اصلی سازنده و مقوم بسیاری از تعهدات قراردادی و غیرقراردادی، تفسیر جامع و متکامل حق های بشری در منظومه نظام بین المللی حقوق بشر، افزایش همکاری های بین المللی، احترام به اصل اطلاع رسانی در مواقع ضروری، اعمال اصل احتیاط و مراقبت مقتضی در کلیه مسایل زیستی می توان «گوهر سلامت»، این ودیعه بی بدیل الهی را برای انسان ها پاس داشت.

امروزه با توجه به پیچیدگی و درهم تنیدگی ارتباطات جهانی و مسئله وابستگی متقابل، تهدیدات امنیتی نرم برخاسته از مسایل جهانی ازجمله بیماری های همه گیر می توانند امنیت جامعه جهانی را مشترکا مورد تهدید قرار دهند. این تهدیدات در پایین ترین سطوح، متوجه جان انسان ها، شهروندان کشورهای مختلف و امنیت دولت ها هستند و در بالاترین سطوح، تجارت و اقتصاد بین المللی را نیز به طور جدی تهدید خواهند کرد و هزینه ها و خسارات زیادی را به دنبال خواهند داشت. دولت ها مختارند در برخورد با مسئله ای جهانی همچون بیماری های همه گیر که می توانند تهدیدی را متوجه امنیت ملی کشورشان کنند، خود راسا و یا اینکه مشترکا با دیگر اعضای جامعه جهانی و سازمان های بین المللی ازجمله سازمان بهداشت جهانی برای مهار این بیماری ها و مقابله با آنها اقدام کنند. به وجود آمدن تهدید امنیتی نرم در قالب بیماری مهلک مسری، آن هم در مقیاس مکانی بسیار اثرگذار یعنی کشور چین می تواند تهدیداتی جدی را متوجه امنیت بین المللی، در ابعاد اقتصادی و تجاری کند. این گزاره معلول مسئله ای است که آن را روند جهانی شدن اقتصاد و ارتباطات می نامند؛ روندی که در آن همگرایی ها، همبستگی ها و وابستگی ها در ابعاد اقتصادی و ارتباطاتی میان کشورها تشدید شده است. در این روند، اگر تهدیدی چه در قالب سخت افزاری و چه در قالب نرم افزاری آن، متوجه امنیت بین المللی شود، دولت ها و به خصوص قدرت های بزرگ تصمیم خواهند گرفت که چگونه با آن مقابله کنند. اما علاوه بر مسئله مکان مندی بحران کرونا،، باید مسئله زمان مندی این بحران را نیز تبیین کرد؛ زمانه ای که در آن شاهد صف بندی طرفداران نگرش بدبینانه در مقابل نگرش خوش بینانه درقبال مسئله همکاری میان قدرت های بزرگ هستیم. این همکاری از دریچه نگرش خوش بینانه می تواند معطوف به همکاری های منطقه ای ازجمله میان چین و آسه آن برای ایجاد و تقویت رژیم های بین المللی به منظور مهار تهدیدات امنیتی باشد. در طرف مقابل نیز نگرش بدبینانه ای وجود دارد که بیان می دارد باید در مقابل روندهای مرتبط با جهانی شدن اقتصاد و ارتباطات از طریق بسته شدن مرزها و نگاه به داخل در امان ماند. این رویکرد حداکثر توان خود را با توجه به پشتوانه قدرتی که در ابعاد مختلف داراست خواهد گذاشت تا به صورتی توامان بر دیگر کشورها و نهادها و رژیم های بین المللی با ابزارهای مختلف فشارهای ساختاری وارد آورد و آنها را ضعیف کند. حاصل و برآیند تقابل میان نیروهای واگرا و همگرا در سطح نظام جهانی را می توان به وضوح در روابط تجاری و اقتصادی ایران و چین با توجه به تاثیر متغیر آمریکا و راهبرد فشار حداکثری آن با استفاده از تحریم های یکجانبه آن علیه تهران مشاهده کرد. برآورد اینکه بروز بحران ویروس کووید-19 چه آثاری بر روند موردنظر خواهد داشت زود است ؛ اما به نظر می رسد با توجه به روابط تجاری ایران و چین در شرایط فشار حداکثری بروز و ظهور ویروس کووید-19 در داخل کشور صدماتی را به بخش های مختلف تجاری و اقتصادی وارد خواهد کرد. شیوع یک ویروس مهلک و مسری در داخل ایران فارغ از اینکه می تواند در وهله اول، جان انسان ها و در وهله دوم، فعالیت های اقتصادی و تجاری را تهدید کند، واکنش بقیه همسایگان ایران در محیط پیرامونی را به دنبال خواهد داشت که باید بنا به شرایط محیطی و منطقه ای آن را رصد و بر اساس آن پاسخ متناسبی را اتخاذ کرد.

امروزه حفظ امنیت ملی هر کشوری و نیز امنیت جهانی، علاوه بر پاسداری از آنها در برابر تهدیدات ساخت دست بشر، در گرو به حداقل رساندن تاثیرات زیست‏محیطی فعالیت‏های مخرب انسان پس از انقلاب صنعتی، ازجمله مصرف بی‎رویه سوخت‏های فسیلی، ازمیان بردن جنگل‏ها و آلوده کردن اکوسیستم بر اثر وارد کردن مواد سمی و شیمیایی و پلاستیک و البته مقابله موثر با بیماری‏های همه‏گیر جدیدی است که قادرند علاوه بر جان شهروندان، اقتصاد ملی، بسیاری دیگر از جنبه‏ های زندگی روزمره مردم را تهدید ‏کنند. براساس ارزیابی‏های مشترک سازمان مدیریت ملی اطلاعات و ارتش آمریکا درمورد تهدیدات ناشی از شیوع بیماری‎های واگیردار خطرناک که در سال های 2009 تا 2016 انجام گرفت، همه‏ گیری‏‎های مذکور درصورت بروز مجدد، تلفاتی نزدیک به دو برابر شمار کشته شدگان میدان‏ های جنگ آمریکا از هنگام شکل گرفتن این کشور به بار خواهند آورد. دیدگاه‏های سنتی به مقوله امنیت، و طرح‏ها و برنامه‏ های تدوین‏ شده براساس این دیدگاه‏ها به طور عمده بر حفاظت فیزیکی در برابر تهدیدهای بیرونی تاکید داشته‎اند. دراین راستا، بسیار شاهد بوده‏ایم که مسایلی چون حفظ استاندارهای مربوط به سلامت انسان ها و محافظت از محیط‏زیست اعم از: رودخانه‏ ها و دریاچه ها، جنگل‏ها و زیستگاه‏های حیات وحش و هوا مغفول واقع شده و در مقایسه با سایر مسایل و موارد در کشور در اولویت قرار نگرفته اند. اکنون و با گذشت زمان، بر همگان روشن شده است که حفظ واقعی و موثر محیط‏زیست و سلامت عمومی هر کشور با دقیق‏ترین، علمی‏ترین، دلسوزانه ‏ترین تدابیر و به دور از هر نوع جهت‏گیری سیاسی، یکی از مهم‏ترین و شاید اصلی‏ترین رکن در حفظ امنیت ملی آن کشور در جهان امروز محسوب شود. همه‏ گیری ویروس کرونا در ایران زنگ خطری برای تصمیم‏ گیرندگان و سیاست‏گذاران کشورمان بود که هرچند دارای این توانایی هستند که با محاسبه دقیق توازن قوای نظامی در منطقه، به حمله‏ای در نوع خود بی‏نظیر، دقیق و کوبنده به یکی از مهم‏ترین پایگاه‏های نظامی ایالات متحده در همسایگی خود با استفاده از موشک‏های بالستیک دست بزنند، اما هنوز آمادگی لازم برای مواجه با وضعیت خطیر زیست ‏محیطی کشور از جمله اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و کسب آمادگی در برابر همه‏ گیری بیماری‏های ناشی از ویروس‎هایی نظیر کرونا را ایجاد نکرده اند. هر چند با توجه به استعدادهای بالقوه موجود در کشور، با تمرکز بر این مساله به عنوان یکی از اولویت های اساسی ایران، این امر نیز در دسترس و تحت کنترل خواهد بود. چنانچه تصمیم‏گیرندگان و رهبران سیاسی در سراسر جهان نتوانند با ایجاد تحول در نگرش امنیتی خود به مسایل زیست‏ محیطی و درک تاثیر آن در حفظ امنیت ملی، به اقداماتی عاجل و موثر دست بزنند تا از گسترش آسیب‏های واردشده به محیط‏ زیست که پیامدهای آن به شکل تغییرات اقلیمی و گرم‏ شدن کره ‏زمین نمود پیدا کرده است جلوگیری کنند، احتمالا خود را در آینده ای نزدیک با شرایطی به مراتب خطیرتر از اپیدمی ویروس کرونا و لزوم اخذ تصمیماتی بس دشوارتر روبه رو خواهند دید.

در کنار رصد نحوه مدیریت تصمیم گیران چینی، شناسایی نگاه و رویکرد نخبگان این کشور به یک تهدید امنیتی نرم، یعنی شیوع بیماری مهلک و همه گیر، ما را به بهره گیری از تجربه جهانی در نحوه برخورد با این بحران سوق می دهد و از طی کردن مسیر آزمون و خطا بی نیاز می کند. برای این امر، به گزارش موسسه مطالعات بین المللی شانگهای، که یکی از اندیشکده های مطرح و شناخته شده در کشور چین و در سطح منطقه شرق آسیا محسوب می شود، استناد می کنیم. این اندیشکده گزارشی را با عنوان «مبارزه با ویروس کرونا در چین: فرایند و چشم انداز» در ژانویه 2020 منتشر کرده و در آن به پنچ پرسش مهم درباره رویکرد و آینده چین بعد از این بحران پاسخ داده است. در بخشی از این گزارش کارشناسان موسسه مطالعات بین الملل شانگهای بر این نظرند که اجرای تدابیر مرتبط با قرنطینه شهر ووهان و استان هوبئی یکی از روش‎های سنتی و درعین حال، موثرترین اقدام برای کنترل شیوع بیماری مرگبار است و اجرای تدابیر مرتبط با قرنطینه کامل شهر ووهان را نشان دهنده تعهد این کشور در مقام قدرتی بزرگ و مسئولیت‎پذیر می دانند. این کارشناسان باور دارند که اگر دولت چین با عزم راسخ اقدام به قرنطینه مراکز تجمع موارد تاییدشده ابتلا به بیماری نمی‎کرد، این ویروس مرگبار ممکن بود در سراسر جهان شیوع پیدا کند و تاثیراتی ویرانگر بر اقتصاد جهانی و نظام بهداشت عمومی داشته باشد. کارشناسان موسسه شانگهای بر این باورند که اعمال کنترل شدید بر گروه های جمعیتی خروجی از استان هوبئی، روشی موثر برای کنترل شیوع این ویروس مرگبار بوده است. علاوه بر این مورد، رفع ابهام درمورد مسائلی همچون: چرایی اتخاذ سیاست قرنطینه گسترده در شهر ووهان، مسئولیت پذیری مقامات این کشور برای حل وفصل این بحران، پاسخگویی درقبال آثار شیوع این ویروس بر اقتصاد چین و اقتصاد جهانی، و مسئولیت این کشور در جامعه جهانی برای حل وفصل بحرانی که ابعاد بین المللی دارد از بخش های اصلی این گزارش است که توانسته نفش اقناعی و پاسخگویی چین را در عرصه بین المللی و در زمانه یک بحران جهانی نشان دهد. نتیجه آنکه تلاش برای رفع ابهامات از جانب یک اندیشکده فارغ از مدل بحران، زمانی جلوه اصلی خود را نشان می دهد که دستگاه های تبلیغاتی، نویسندگان جراید و مطبوعات و کاربران شبکه های اجتماعی با اهداف مختلف تلاش دارند اطلاعات غلط و اخبار دروغین را درخصوص این بحران منتشر کنند. در این شرایط بهره گیری از ظرفیت استارت آپ ها و کسب و کارهای هوشمند می تواند ضمن تسهیل امور مرتبط با اجرای کارهای بر زمین مانده نهادهای مختلف، در سازماندهی امور شهروندان کشور به لحاظ درمانی، بهداشتی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی به پیش ببرد.